Kvinna er åleine – litterære formødre i etterkrigstida, del 2
I første del av denne serien om kvinnelege japanske forfattarar frå etterkrigstida tok eg for meg samfunnskåra for kvinnene som skreiv i perioden, deretter to forfattarar som utmerka seg på 60- og 70-talet: Taeko Kōno og Mieko Kanai. Medan Kōno og Kanai fann meining i masochisme, hadde forfattarar som Minako Ōba og Yūko Tsushima andre tilnærmingar. Dei fokuserte på kvinner si einsemd i relasjonen til, eller i fråveret av, mannen. I ei verd der mennene sviktar, finner kvinnene trøyst og selskap i kvarandre. Kvinnelege slektsliner gir ei kjensle av tilhøyrsle som familielivet ikkje kunne gi.
Minako Ōba (1930–2007) var dotter av ein militærlege, og flytta difor mykje i oppveksten. Under andre verdskrig budde ho i Hiroshima fylke, og etter atombomba vart sloppe over Hiroshima var ho aktiv i redningskorpset. Som vaksen flytta ho til Alaska saman med ektemannen sin, der dei budde i elleve år. Det var også då ho budde der at ho byrja å skrive og publisere tekstane sine i heimlandet. Dette gav ho ein avstand frå det litterære miljøet som skal ha vore frigjerande.
Trass i si sterke internasjonale tilknyting, har ikkje Ōba oppnådd større suksess i utlandet. Berre to bøker er å finne på engelsk. Den eine er ei diktsamling, Tarnished Words: The Poetry of Oba Minako (2006), den andre er romanen Of Birds Crying (2011). På norsk har vi ”Fjellheksas smil”frå 1976. Forteljinga har vorte omsett to gongar, første gong av Bjørn Jensen i Japan forteller frå 1996, deretter av Ika Kaminka i Knakketiknakk i 2018. Som tittelen tilseier, er ”Fjellheksas smil” eit slags eventyr, inspirert av figuren yamanba – fjellheksa – frå japanske folkeeventyr. Ho bur åleine i fjellheimen og angrip vegfarande. I somme skildringar er ho ei vakker, omsorgsfull mor, i andre eit fælsleg troll, svolten på barnekjøt.
”Fjellheksas smil” opnar med ei scene henta rett ut av eventyra; fjellheksa lurer ein forsvarslaus mann inn i huset sitt, der ho ventar på at han skal sovne så ho kan koke han. Så skiftar forteljinga spor: «Men fjellheksa ble jo ikke født som ei rynkete gammal kjerring». Forteljaren vil vise oss livet til fjellheksa som ung, for å vise oss korleis fjellheksa enda opp slik:
Unge, uskyldige fjellhekser orker visstnok ikke leve isolert oppe i fjellet, så de tar bolig i dyr – traner, rever eller hegrer – som så blir forvandla til vakre unge kvinner som slår seg ned blant folk. Men enda slike dyrekvinner alltid er smarte, omtenksomme og omsorgsfulle, går de alltid en trist skjebne i møte, etter å ha ofra seg helt og holdent for en mann, slutter fortellingene med at de vender tilbake til sin dyriske ham, som nå er avmagra, falma og i laser, og flykter til fjells igjen.
Ei livstid av sjølvoppofring har gjort kvinna til ei fjellheks. Hovudpersonen i ”Fjellheksas smil” møter nemleg ein mann, og dei gifter seg og får born. Fjellheksa (iallfall i forteljinga til Ōba) har evna til å lese andre sine tankar, og ho bruker denne evna til å gjere mannen og borna til lags. Sliten av det evige emosjonelle arbeidet dagdrøymer ho om å bu for seg sjølv i fjellet. Men mannen dukkar stadig opp i draumen for å avbryte freden:
Ved lyden av stemma hans så hun speilbildet sitt i en klar brønn. Over halve ansiktet hvilte det et smil fylt av morskjærlighet, mens andre halvparten var fjeset til en ilsk demon. På den ene sida tygde den bloddryppende kjeften i seg trevler av mannens kjøtt, på den andre kjærtegna leppene mannen som lå og kroa seg ved brystet hennes og sugde som en baby.
Dei to halvdelane av andletet til fjellheksa kan lesast som ein kommentar på kvinneidealet på denne tida, at kvinna måtte vere vakker, moderleg og god. Levde ho ikkje opp til denne standarden, var ho stygg og vond. Denne dualismen går igjen i fleire av tekstane til Ōba, mellom anna i Mukashi onna ga ita (Det var ein gong ei kvinne, 1994), eit verk der ho blandar dikt og prosa. Kvart kapittel opnar med orda «Det var ein gong ei kvinne»:
Det var ein gong ei kvinne
Kvinna lærte sønene sine
kor farlege kvinner er
Kvinna forfører mannen med
kjøt og søte ord
leiar han opp i fjellheimen
der vinden rasar
pikkar ut organa hans og sluker dei
Kvinna er eit monster (Mi omsetjing)
Ōba var heile livet ein engasjert feminist. Ho skreiv fleire essaysamlingar om kjønn og feminisme, mellom andre Yawarakai feminizumu e (Mot ein mjuk feminisme, 1992) og Onna, otoko, inochi – essē (Kvinner, menn og livet – essay, 1985). Dette kan ha samanheng med at ho budde i USA under den andre feministiske bølgja på 60-talet. Men det er også eit viktig poeng at Ōba tilbrakte studietida si på kvinneuniversitetet Tsuda University i Tokyo. Universitetet var grunnlagd av Umeko Tsuda, ein føregangskvinne og forkjempar for kvinners utdanning i Meiji-perioden. Ōba var så inspirert av Tsuda at ho skreiv ei bok om henne (Tsuda Umeko, 1990). Det er ikkje vanskeleg å sjå for seg at dette må ha vore eit svært positivt læringsmiljø for unge kvinner på førti- og femtitalet samanlikna med dei prestisjetunge offentlege universiteta som Universitetet i Kyoto og Universitetet i Tokyo. Der var dei kvinnelege studentane i klart mindretal, så dei var ofte utsette for trakassering frå mannlege medstudentar og lærarar. (Den dag i dag er det framleis berre rundt 20 % kvinnelege studentar ved Universitetet i Tokyo.)
I ”Fjellheksas smil” skildrar Ōba eit heterofilt samliv der kvinna må gjere alt det emosjonelle arbeidet i familien. Men det er ingen som tek seg av kvinna; ho er den einaste tankelesaren i familien. Sjølv om mannen fungerer som ein slags følgesvenn i livet, ter han seg ofte meir som eit born enn ein vaksen. På den måten er fjellheksa til Ōba djupast sett åleine. Likevel er det trøyst å finne i lærdomane ho har fått frå mor si og som ho sjølv gir vidare til si eiga dotter, ein slags solidaritet på tvers av generasjonar.
Yūko Tsushima (1947–2016) var barn av etterkrigstida, og slapp unna dei traumatiske krigshendingane Ōba opplevde i Hiroshima. Livet hennar var likevel langt frå problemfritt: Ho var dotter av den kjende forfattaren Dazai Osamu, som tok sjølvmord saman med elskarinna si då Tsushima var eitt år gamal. Lik mora si, var ho også åleinemor. Dette går også igjen i forteljingane hennar, der dei fleste hovudpersonane er åleinemødrer som har vorte svikta eller forlatne av barnefaren. Sjølv om Tsushima aldri var nokon utprega feminist, blir ho ofte sett på som ein feministisk forfattar. I ei tid kor det var ekstremt skamfullt for kvinner å skilje seg og oppdra barn åleine, løfta Tsushima åleinemora fram i lyset og viste kor urettvis situasjonen deira var.
Til skilnad frå Ōba, har Tsushima hatt relativt stor suksess i utlandet. Dette kan til dels vere takka vere den livslange venskapen med omsetjaren Geraldine Harcourt som omsette mange av bøkene hennar til engelsk. Blant desse finner vi Territory of Light frå 2017 (Hikari no ryōbun, 1978-79), Child of Fortune (Chōji, 1978), Of Dogs and Walls (Inu to hei ni tsuite, 1982/2014), som alle er å finne i ferske utgåver frå Penguin.
I Territory of Light prøver hovudpersonen å stable eit nytt liv på beina etter at mannen hennar gjer det slutt. Saman med den tre år gamle dottera deira, flytter ho inn i ei ny leilegheit i Tokyo. Barnefaren er i stor grad fråverande, og hovudpersonen vil helst at han skal halde seg vekke:
Her var eg, ei mor som prøvde å ta faren frå barnet sitt. Ei mor som, utan god grunn, trakk barnet sitt over på si side slik at det gjekk ut over faren. (…) Ein far som allereie hadde flytta saman med ei anna kvinne, og som ikkje hadde nokon faktisk intensjon om å be om foreldrerett. Ein far som aldri hadde nokosinne hadde sendt pengar. Tilhøyrde dette barnet eg oppdrog likevel også han? (Mi omsetjing)
Gjennom heile romanen seier vener og familie at ho ikkje burde skilje seg frå mannen. Livet som åleinemor er skammeleg, meiner dei, dessutan er det ekstremt vanskeleg økonomisk. Likevel er hovudpersonen fast bestemt på å ta seg av dottera åleine.
Romanen er full av kvardagslege skildringar av turar i parken og søvnlause netter. Men det er noko intimt og fascinerande ved å vere inni hovudet til hovudpersonen, som gjer Territory of Light til oppslukande lesnad. Det same gjeld forteljinga ”Tause transaksjoner” frå Knakketiknakk (Danmari ichi, 1983), omsett av Ika Kaminka. Også her får vi bli med på tur i parken, denne gongen med ei tobarnsmor som hovudperson. Ho oppdagar at parken er full av kattar som folk har sloppe ut i skogen fordi dei ikkje vil ta vare på dei lenger. Her trekker ho parallellar til eksen som har fråskrive seg ansvaret for borna deira:
En gang i året gjør hannkatten hunnkatten drektig. Hannkatten blir altså far. Det gjentar seg år etter år, til det kjedsommelige. Men disse fedrene gir blaffen i hvor mange barn de har. De vet knapt at de er blitt fedre. Det faktum at barn fødes, gjør dem likevel til fedre. (…) Hvorfor lar vi hannen få skille mellom to ulike typer barn: Dem han vedkjenner seg og dem han ikke vedkjenner seg?
Som dette utdraget viser, er det ein god del raseri å finne i forfattarskapen til Tsushima. Det er likevel ikkje mennene som får hovudfokuset i forteljingane hennar, det får kvinnene og borna som må lære seg å klare seg utan han. Tsushima skildrar forhold mellom mødrer og born – oppturane og nedturane – på vakkert vis. Som når hovudpersonen i Territory of Light blir sjuk og er heime frå jobb med den vesle dottera som insisterer på å ta vare på ho:
Eg stod opp og gav ho litt brød, mjølk og kald pølse, så grov eg meg ned i futonen som eg hadde latt ligge på det vesle soverommet og sovna før eg visste ordet av det.
Eg vakna om natta og fann ein drypande våt vaskeklut på panna mi, og dottera mi, framleis påkledd, sovande samankrølla oppå dyna. Lyset og TV-en var på. (Mi omsetjing)
Mødrene i forteljingane til Tsushima gjer ikkje alt rett, dei tek tvert imot mange tvilsame val. Men dei gjer så godt dei kan for å gi borna sine eit godt liv. Samstundes lengtar dei etter seksuell nyting og ikkje minst pusterom frå barneoppdraginga. Dette var – og er – svært tabu for mødrer. Forfattarskapen til Tsushima er på den måten minst like aktuell i dag som ho var for førti år sidan – kanskje er dette noko av grunnen til at ho no har fått ein renessanse på den engelske marknaden?
På ulikt vis utfordra skrivinga til Minako Ōba og Yūko Tsushima kvinnerolla i det japanske samfunnet i etterkrigstida. Dei stiller også mennene til veggs – kvifor slepp dei unna med å ikkje prøve å forstå kvinner? Kvifor slepp dei å ta ansvar for handlingane sine? Så lenge mennene nektar å stille opp, er det kvinnene som må ta vare på kvarandre. På den måten har dei eit fellesskap, dei er ikkje heilt einsame.
Vi er nå i året 2020, og det byrjar å bli ei stund sidan stordomstida til forfattarane som debuterte i etterkrigstida. Bortsett frå Mieko Kanai, som no er 72 år gammal, har alle forfattarane – Taeko Kōno, Yūko Tsushima og Minako Ōba – gått bort. Sjølv om dei hadde svært ulike forfattarskap, hadde dei ein ting til felles – dei sette kvinnelege erfaringar i sentrum. Det vere seg einslege kvinner med mørke begjær, husmødrer som drøymer om eit anna liv eller åleinemødrer som aldri har nok timar i døgnet. Dette har dagens generasjon av forfattarar teke med seg, og vi kan i dag sjå liknande tema bli løfta på nye måtar. Hitomi Kanehara skriv om valdelege og sjølvdestruktive begjær i Slanger, piercing (2006) og novella ”Delilah” (2006), og Natsuo Kirino lar ei gruppe husmødrer ta hemn på mennene i Ute (2007). Poeten Hiromi Itō skildrar mor-dotter-forhold og valdelege fantasiar i mellom anna Ete pule drite føde drepe blø (2016).
I 2017 gav det japanske litteraturtidsskriftet Waseda bungaku ut det dei kalla «Kvinnenummeret». Ein kan kanskje heve augebryna over denne formuleringa, eller over det yndige omslaget med rosa kalligrafiskrift, men det var eit interessant nummer som fekk mykje merksemd. Gjesteredaktør var Mieko Kawakami, kjend her til lands med Pupper og egg (2013), og som i Japan har noko i nærleiken av stjernestatus. I leiaren seier at ho er klar over at mange synst det er gammaldags å ha eit eige temanummer om kvinner, men at ho sjølv gjerne ville ha lese eit heilt magasin fylt med berre kvinnelege røyster. Ho skriv: «Eg trur det framleis finst kvinner ingen har fortalt om. Eg trur også det finst kvinner som ikkje klarar/klarte å fortelje eller finne orda sine, kvinner som ikkje klarar/klarte å heve røysta.» (Mi omsetjing). Kawakami er feminist, og ho er oppteken av å utforske kva det vil seie å vere kvinne. Det same er forfattarkollega Sayaka Murata, som også bidrog til dette nummeret, i tillegg til Hiromi Itō, Yōko Tawada og Natsuo Kirino og åtti (!) andre forfattarar. På kvar sin måte gir dei eit bilete av korleis det er å vere kvinne i Japan, og i verda, i dag. Sjølv om kåra for kvinner er betre enn dei var i etterkrigstida, er det mykje lærdom å hente frå kvinnene som bana vegen slik at dagens forfattarar kunne skrive, og leve, friare. Det gir håp å vite at andre har trakka opp stien før deg. Om du så går åleine, så veit du iallfall at du er på veg ein stad.
yonda! yonda! 